10.12.2018
Yazı: Leyla Aksu
Caz müziğinin “konser albümleri” kategorisindeki ağırlığı ve başarısı su götürmez. Cazın nefes kesici anları stüdyonun dışında, canlı performanslarda hayat bulur. Doğru zamanda doğru yerde olma şansını yakalamış, karanlık bir oda dolusu seyircinin önünde, cazın kuralları bir anda baştan yazılır. Caz dünyasının, canlı performansları kayıt etme geleneği sayesinde ise, türün önemli dönüm noktalarına bizler de tanıklık edebiliyoruz. Blue Note sahnesinin yanı başındaki bir masadan veya Osaka’da tıklım tıklım dolmuş bir salonun ön sıralarından olsun, caz müzisyenlerinin konser albümleri sanatçıların gelişimine ışık tutan, vazgeçilmez tarihi belgelerden biridir. Ve belki hala daha keşfedilmeyi bekleyen sayısız an var. Aşağıda albüm formatında bize ulaşan, caz tarihinden unutulmaz konserlerinden bazılarına kısaca göz atıyoruz.
The Quintet - Jazz at Massey Hall (1953)
15 Mayıs 1953 akşamında, Toronto’daki Massey Hall, bebop ustalarının tek seferlik, tarihi bir buluşmasına tanıklık etti. Beşi de birbirinden efsanevi, Charlie Parker, Dizzy Gillespie, Charles Mingus, Max Roach ve Bud Powell’dan oluşan The Quintet’in bu altı şarkılık seti, aynı zamanda Parker ile Gillespie’nin kayda alınan son ortaklığı oldu.
Ancak aslında her şey dört dörtlük değildi. Konser gecesi, yanlışlıkla büyük bir dövüş şampiyonasına denk gelmiş, salonun çoğu neredeyse bomboş kalmıştı. Sahne alacak yıldızlara rağmen performansın gidişatı da pek iyi gözükmüyordu. Parker plastik bir alto çalıyor, Powell içiyor, Gillespie de iddialara göre dövüşü takip etmek için sürekli sahneden inip çıkıyordu. Fakat her şeye rağmen bir araya geldiklerinde grubun yakaladığı büyü anında hissediliyordu. Neyse ki Mingus son anda gelen bir hevesle de konseri kendi kaydetmeye karar vermişti. Bebop mucitlerinin bu akıl almaz buluşması ve The Quintet’in tek kayda alınmış performansı olan Jazz at Massey Hall, 1995 yılında Grammy Onur Listesi’ne alındı ve 2004’te de eksiksiz olarak yeniden yayınlandı.
Thelonious Monk Quartet with John Coltrane - At Carnegie Hall (1957)
Unutulmuş ve kaybolmuş bir hazine olan At Carnegie Hall’ın gün yüzü görmesi ise 48 yıl aldı. Monk ile Coltrane’in bu performansının dedikoduları yıllarca dinmese de o akşamın hiçbir kaydı yoktu. Ta ki Amerikan kongre kütüphanesinde çalışan Larry Appelbaum, yanlışlıkla “Carnegie Hall Jazz 1957, T. Monk” yazısıyla etiketlenmiş bir kutu kaset bulana kadar. Duyduğu tenor tonları duyar duymaz tanıdı; bu Coltrane’den başkası değildi.
Bu Monk ve Coltrane ortaklığı, 9 Kasım 1957 tarihinde gerçekleşen, Billie Holiday, Chet Baker ve Sonny Rollins gibi isimlere de yer veren “Thanksgiving Jazz” adlı yardım konserinin bir parçası olarak Voice of America tarafından kaydedilmesine rağmen, 2005’te Blue Note tarafından basılana kadar hiç yayınlanmamıştı. Coltrane’in kariyerinde önemli bir noktada gelen ve sanatçının “Sheets of Sound” tekniğinin temellerini atan konserde, bateride Shadow Wilson ve bas gitarda Ahmed Abdul-Malik vardı. Coltrane, Miles Davis’in grubundan ayrıldıktan sonra Monk’ın dörtlüsüne katılmıştı ve beş ay boyunca Five Spot’ta beraber çaldıktan sonra kaydedilen At Carnegie Hall da ikilinin filizlenen iş birliği ve müzikal etkileşimini belgeliyordu. Cazın bu iki büyüğü arasındaki stüdyo kayıtlarında rastlayamadığımız samimiyeti ve rahatlığı yakalayan bu yepyeni kayıtlar, cazın gizli mahzenlerinde bulunan en heyecan verici keşiflerinden bir tanesi.
Bill Evans Trio - The Complete Village Vanguard Recordings (1961)
25 Haziran 1961 günü, Bill Evans Trio’su caz repertuarının unutulmaz dönüm noktalarından birine imza atmak üzere Village Vanguard’a yerleşti. Piyanoda Evans, basta Scott LaFaro ve bateride Paul Motian’dan oluşan üçlü, ne yazık ki son buluşmaları olan bu günde, çaldıkları beş farklı sette “caz piyano üçlüsü” tanımını baştan yazdı.
Grup üyeleri arasındaki doğaçlama diyalog ve içgüdüsel iletişimden doğan bir dizi girift armoni ve yoruma yer veren konser, “Gloria’s Step” ve “Waltz for Debbie” dahil olmak üzere hem Evans, hem de LaFaro’nun bestelerine yer verdi. Sahnenin yanı başındaki bir masadan kaydedilen performans, o zamandan günümüze kadar Sunday at the Village Vanguard, Waltz for Debby ve The Complete Village Vanguard Recordings albümlerinde ölümsüzleştirildi. Bu kayıtların her birinde grubun yakaladığı sıcaklık ve akış hissedilebiliyor. Kaydedilen sahne sohbetleri, teknik arızalar ve bardak tıkırtıları dinleyenleri cazın en etkileyici kayıtlarından birini yaşamak üzere bu ufak kulübe doğru bir yolculuğa çıkarıyor.
Miles Davis - Live at the Plugged Nickel (1965)
Noel’den birkaç gün önce, soğuk ve rüzgarlı bir Chicago kış gecesinde Miles Davis, tenor saksafonda Wayne Shorter, piyanoda Herbie Hancock, basta Ron Carter ve bateride Tony Williams’dan oluşan ikinci beşlisi ile beraber Plugged Nickel’ı kasıp kavurdu. 22 ve 23 Aralık 1965’te kaydedilen bu iki gecelik performans silsilesi de gelecek yılların müziğine işaret eden, daha maceracı bir Davis’in doğuşunu müjdeliyordu.
Daha sonra ortaya çıkan bilgilere göre, Tony Williams konser öncesinde Davis’e haber vermeden gruptan “anti-caz” bir yaklaşımla çalmalarını istedi ve böylelikle Davis’in eski standartları yeni ve radikal bir tavırda yorumlandı. Davis bu sayede, grubuyla çaldığı yedi çarpıcı setle müziğinde tümüyle yeni ve daha deneysel bir döneme girdi. Hızlı bop tempoları, çözülmüş melodiler ve sınır tanımayan doğaçlamalarla dolu bu konserin kayıtları da uzun yıllar sonunda, 1995 yılında Legacy Records tarafından yayınlandı. Live at the Plugged Nickel derlemesi, dinleyenlere gerçek zamanlı bir müzikal değişim yaşatıyor.
Weather Report - Live in Tokyo (1972)
Bir grubun sahnede kendini bulmasına tanık olmak benzersiz ve nadir rastlanan bir deneyim. Weather Report’un Tokyo’da yaşadığı ise tam olarak buydu. Piyanoda Josef Zawinul, saksafonda Wayne Shorter, basta Miroslav Vitouš, bateride Eric Gravatt ve perküsyonda Dom Um Romão’dan oluşan sıralamasıyla sahneye çıkan grubun ilk canlı konser kaydı da şekil değiştiren düetler ve tükenmeyen doğaçlamalarla dolu bir performans yakalıyor.
Shibuya Kokaido Salonu’nda, biletleri önceden tükenen beş ayrı konser vermek üzere 1972 yılının Ocak ayında Tokyo’ya yol alan Weather Report, Japon seyircilerinden ne bekleyeceklerini tam kestiremiyordu. Sahneye çıktıklarında karşılarında bir salon dolusu tutkulu, saygılı ve anı yaşayan müzik sever bulan grup, gelenlerin enerjisinden yararlanarak ateşli bir müzikal keşfe ve bu özel seyirciyle bağ kurmaya koyuldu. 13 Ocak 1972 gecesi kaydedilen albümde ise beş parça boyunca Weather Report’ın beklenenden biraz daha caza yönelen yaklaşımı duyuluyor. Live in Tokyo, bir grup etkileyici sanatçının kendilerine özgü stillerine sahip çıkarak toplu seslerini bulduğu değerli bir dinleyiş sunuyor.
Keith Jarrett - The Köln Concert (1975)
Müzik tarihinin unutulmaz mihenk taşlarından olan Keith Jarrett’ın Köln konseri de tek bir gecede janr sınırlarını aşarak müziğin gidişatını değiştirmeyi başardı. Başına gelen onlarca tersliğe rağmen sahneye çıkan Jarrett’ın kapalı gişe performansı ve çaldığı tutkulu doğaçlamalar tüm sınıflandırmalara meydan okurken, ECM’i de caz dünyasında etkili bir güç olarak tesis etti ve en çok satan solo albüm olarak caz tarihine geçti.
On yedi yaşındaki girişimci Vera Brandes tarafından organize edilen, 24 Ocak 1975 tarihinde gerçekleşen Keith Jarrett konseri, Köln Operası’nda düzenlenen ilk caz performansıydı. Jarrett gece yarısına doğru sahneye çıktı. Fakat daha birkaç saat önce mekana vardığında, kendisi için ayarlanan piyanonun oldukça yetersiz olduğunu gördü ve konseri iptal etmeyi düşündü. Ancak kusurlu enstrümanıyla yüzleşmeye karar veren sanatçı, sahneye çıktığında içgüdüsel ve yaratıcı bir şekilde çalışını piyanoya yansıtmayı başardı. İnce ve ritmik motifler üretti ve kendini müziğine bıraktı. Dönem cazının kısıtlamalarından tamamen kopan ve şüphesiz müziğin rotasını değiştiren bu performansın The Köln Concert adlı kaydı da günümüzün en etkileyici ve en çok satan piyano kayıtlarından biri olmaya devam ediyor.